JOHAN VAN RIJSWIJCK

GENERAAL DER FORTIFICATÏEN

door Dr. J. BELONJE

De naam Van Rijswijck, die ik blijkens het opschrift van

deze bijdrage op het oog heb, is er een, die de rechtgeaarde genealoog

zo niet tot wanhoop, maar dan toch in grote moeilijkheden

brengen kan omdat er nu eenmaal een verscheidenheid

van families is geweest, die hem hebben gevoerd. Een directe

reden daartoe wordt om te beginnen al gevormd door het veelvuldig

voorkomen van de plaatsaanduiding Rijswijk. Er ligt

een Rijswijk in Zuid-Holland, één in de Betuwe, één in de Neder-

Betuwe, één in de Lijmers bij Duiven en weer een in het

Land van Altena. Ook adellijke huizen van dien naam zijn ten

overvloede bekend, zulks afgezien nog van het voorkomen van

Rijswijken in het buitenland (Kalkar). Geen wonder dus, dat

er families zijn geweest van onderscheiden herkomst, met onderling

sterk afwijkende wapens, die zich allen Van Rïjswij(c)k

hebben genoemd.

De militaire ingenieur, dien ik thans op het oog heb, Johan

of Jan van Rïjswij(c)k, heeft als krijgsbouwmeester (ingenieur)

generaal der fortificatiën en als monster-commissaris dienst

gedaan in het leger van Prins Maurits. Als zodanig is hij op

1 april 1586 in het commissieboek van de Raad van State opgenomen

en hij heet dan uitdrukkelijk „generaal der fortificatiën" ¹⁾

In 1586 ontwierp hij projecten voor de vestingwerken

van Tiel en Woudrichem. Hij werd in Maart 1587 aangeduid als

oud-gouverneur van de vesting Grave en als „generael fortificatie-

meester". Mogelijk is hij dan identiek met den „sieur de

Riswick" voor wien Wilkes, die op 21 Febr. 1587 aan Prouninck

schreef, tengevolge van eigen ziekte niets uitrichten kon²⁾. In

1593 was hij behulpzaam bij de aanleg van een fort te Steenbergen

en nog in de late herfst van hetzelfde jaar moest hij

zich naar Ostende begeven ter controlering van de plaatselijke

verdedigingswerken. Nauwelijks was 1594 aangebroken of hij

visiteerde en tekende in het gezelschap van de Prins steden en

schansen in Brabant en Vlaanderen terwijl hij nauwelijks een

maand later alweer rapporten uitbracht over de vesting Ostende.

Voorshands bleef hij toen op de grenzen van Vlaanderen

werkzaam. Een jaar lang vernemen wij weinig over zijn activiteiten,

maar in 1596 ontwierp hij een fort op Saaftingen in Zeeland

en inspecteerde hij de „forteressen" van Breda, Deventer,

Doesburg en de Schenkenschans of 's-Gravenweert. Het daarop

volgende jaar bracht hem in Vlissingen en in 1598 fungeerde

hij voor afwisseling weer te Ostende, maar nu als monstercommissaris,

waarop in '99 te Middelburg en Axel zijn ingenieurskunsten

gevorderd werden, gevolgd alweer door opdrachten

van soortgelijke aard te Ostende ³⁾.

Het blijkt dan dat hij in October 1600 zijn aandeel had in de

aanleg van het Retranchement voor de vesting van Groningen,

maar in Februari van het volgende jaar moet hij vandaar vertrokken

zijn, aangezien destijds de vraag zich voordeed om

„mits d'absentie van den Ingenieur Rïjswijck eenen anderen

nyeuwen ingenieur aldair te senden"⁴⁾. Uit Groningen kreeg

hij een opdracht te Lingen (1600).

Nog eenmaal wordt Van Rijswijck's naam vervolgens aange-

haald in de resolutiën der Staten-Generaal. Dat gebeurde in

1602, toen op 2 April een brief van den Markgraaf van Ansbach

in behandeling genomen werd, waarin deze verzocht had hem

te willen helpen aan een ingenieur en twee „schantsmeesters",

als hoedanig toen werden voorgesteld de ingenieur Rijswijck

en Corput, die evenwel in 's-Lands dienst zouden moeten blijven,

terwijl men overleg zou plegen omtrent de aanwijzing van

twee getrouwe schansmeesters ⁵⁾. Maar dan treedt er een volledig

stilzwijgen in: de generaal der fortificatiën van Rijswijck

wordt nimmer meer genoemd ⁶⁾.

Al vermeldt de Nederlandse historie de naam van deze grote

vestingbouwkundige niet meer, dit duidt volstrekt nog niet op

het einde van zijn leven, laat staan van zijn actieve werkzaamheid.

Op merkwaardige wijze vond ik daarvan het overduidelijke

bewijs.

Op een zwerftocht door het zo hoogst aantrekkelijke land van

Lippe, voor ruim twee jaar bezocht ik toevallig het mooie, niet

ver van de Weser gelegen Langenholzhausen. Tegen de zuidelijke

buitenmuur der dorpskerk daar stond aangeleund een

zware, zogenaamde dubbele zerk, die voorheen in het gebouw

een plaats gehad moet hebben. Van de steen was de linkerzijde

grotendeels afgesleten: het aangebrachte relief was daar nog

maar nauwelijks of niet herkenbaar.

Gevat binnen een krans in vrijwel ronde vorm was op het

centrale deel der zerk voorgesteld een mansschild, bezaaid met

herkruiste kruisjes, waarin twee rechtop geplaatste en van elkander

afgewende zalmen; helm met wrong en dekkleden;

helmteken de zalmen uit het schild met de koppen omlaag⁷⁾.

Op een banderol onder het wapen was toegevoegd in Romeinse

kapitalen de ietwat verfomfaaide, bijbehorende naam van het

geslacht:

RYSCWICK — V — ALTENA.

Binnen een vierkante cartouche nu, met Vredeman de Vriesornamentiek

stond in hetzelfde lettertype, doch cursief een 6-

regelig opschrift, waarin de tweede helften van de regels ge-

lijkmatig weggesleten waren. Daarin werden hier en daar ligaturen

aangetroffen, die de toch al tamelijk duistere tekst des

te moeilijker leesbaar maken. Wel stond vast, dat wij hier met

één, misschien met twee bijbelteksten te maken hebben, waarschijnlijk

ontleend aan de Brieven van de Apostel Paulus⁸⁾.

Om cartouche en wapen heen was een reeks van liefst 16

kwartieren geplaatst, elk wapen op een ovaal schild, binnen

een eenvoudige omlijsting, die elk aan de onderkant een banderol

met de bijbehorende naam inhield, zulks evenwel met uitzondering

van de twee middelste in de bovenrand, die volle

wapens bevatten, (kennelijk dus betrekking hebbende op een

echtpaar).

Helaas waren aan de vrouwelijke- derhalve op de steen de

linkerzijde, alle wapens met hun bijschriften finaal weggesleten.

Een uitzondering hierop vormde dat van de vrouw zelf,

het middelste links in de bovenrij. Dit stelde voor drie palen

(of mogelijk een gepaald schild ?); helm met wrong en dekkleden;

helmteken twee gepantserde armen vluchtsgewijs, die in

de samenkomende handen boven een bol dragen.

Aan de rechter — of manszijde is gelukkig alle heraldiek bewaard,

zelfs met de bijbehorende namen. Na de herhaling in

de bovenrand midden links van het reeds beschreven centrale en

volle wapen van van Rijswijck (alweer met hetzelfde ongelukkig

gespelde onderschrift !) volgt het wapen van het bekende

adellijke geslacht Van Haeften, bestaande uit de drie palen van

vair met de barensteel of lambel in het schudhoofd. Het onderschrift

luidt: HAFTEN. — Dan komt daaronder VAN

DEM HAM met drie palen, elk belegd met 4 hoefijzers en

oen effen schildhoofd. Het vierde in de reeks is BRAK⁹⁾ EL

— V — ALTENA met het schild voorzien weer van de twee

ruggelings geplaatste zalmen tussen de herkruiste kruisjes. Het

daarop volgende schild is nogal tamelijk afgesleten : het schijnt

een staande ladder voor te stellen; het onderschrift luidt

BVCHT. Als vijfde kwartierwapen volgt dan het insgelijks

zeer bekende wapen van de bastaarden van Brabant: Pijlijzer,

met (op zwart) de (gouden) klimmende leeuw, die de (roode)

pijl in de voor-prank houdt, de pijlpunt naar omlaag. Het onderschrift

is hier : P IL Y S E R. Daarna komt een wapen,

waarop drie eggen van drie bij drie ijzers (mogelijk ook roosters

?) staan uitgebeeld, waarvan het bijschrift luidt: BORK

E L — V — H E ⁹⁾ N E B E. En ten laatste bevat deze rij dan

het wapen BOXTEL, van het bekende, tot de groep-Cuijck

behorende geslacht, hetwelk in rood twee zilveren dwarsbalken

voerde, vergezeld van acht zoomsgewijze geplaatste merletten

van hetzelfde.

Tenslotte was er nog het randschrift, dat oorspronkelijk geheel

om de zerk heeft gelopen. Ook dit is in Romeinse kapitalen

uitgevoerd. Mede hiervan was de linkerzijde volkomen verdwenen

door de afslijping van het object terwijl ook de onderrand

al evenzeer geleden had : deze bleek voor een belangrijk

deel onleesbaar. Bovenaan beginnende, las ik :

AN ¹⁰⁾ O 1612 — DEN 25 IANVAR⁹⁾ Y — STARB — DER EDLER

— GESTREN. ........./

................................../

..... .NA(?) RHE ⁹⁾ N BEY DEN STATEN VON /

HOLLANDT — VND ⁹⁾ GRAF ⁹⁾ LIHER — LIPPISHERGEHEIMER

— RATH DESSEN SEELE GODT GNADE

De vermelding, dat de hier op 25 Januari 1612 overleden

Raad Van Rijswijck tot Altena in dienst van Lippe en van de

Staten-Generaal gestaan had dwong mij als het ware naar

het Staatsarchiv te Detmold. Van Dr. Kittel de Directeur dezer

instelling, zowel als voornamelijk van Dr. Otto Gaul te Lemgo

mocht ik heel wat nadere gegevens ontvangen, waaruit onmiddellijk

bleek, dat wij in dit geval inderdaad te doen hadden

met dezelfde Johan van Rijswijck tot Altena, die het in dienst

van onze Staten-Generaal het reeds gebracht had tot de voorname

post van Generaal der Fortificatiën.

Johan van Rijswijck fungeerde van 1600 tot Augustus 1601

en van oktober 1609 tot aan zijn overlijden als „Baumeister"

bij Graaf Simon VI van Lippe. Hij woonde in dat land op het

kasteel Varenholz, dat ook nu nog in ongeschonden staat bewaard

is en dat als een prachtig specimen van Weser-Renaissance

alom bekend is. Varenholz ligt kerkelijk onder het oudere

dorp Langenholzhausen, hetgeen zijn bijzetting in de daar

staande Evangelische Kirche begrijpelijk maakt. De begrafenis

werd uit de Varenholzer Amtskasse voldaan, derhalve was de-

ze min of meer als een teraardebestelling van staatswege aan

te merken: „21 Taler uf weilandt Johann von Ryswicks Begrabnis

gegangen, so wegen Ihro Gnaden uf Befehlig entrichtet".

Uit Groningen schijnt Johan van Rijswijck op recommandatie

van Olivier van den Tempel maar voornamelijk van Graaf

Willem Lodewijk van Nassau, die hem noemde „Ie premier ingenieur,

un homme fort expérimenté en toutes sortes de fortifications

sous advis de conseil duquel S. Exc. de Nassau (dus

Prins Maurits !) n'entreprend rien en semblables affaires,"

rechtstreeks in Lippe terecht gekomen te zijn. Daar heeft hij

reeds in 1600-1601 de tekeningen gereed gemaakt voor de vesting

Lipperode ¹¹⁾, die vervolgens door de Friese schansmeester

Jetze Igens ¹²⁾ is aangelegd. Ook is hij nog voor de stad

Eremen werkzaam geweest, maar desondanks bleven de betalingen,

die hij van de Graaf van Lippe ontving, bij voortduring

hoog, naar schatting ten belope van 300 Rijksdaalders 's-jaars.

Graaf Simon bleef na van Rijswijck's dood zelfs nog 498 Rijksdaalders

verschuldigd.

Ook overigens vallen er uit het land van Lippe nog talrijker

bijzonderheden aangaande de levensloop van van Rijswijck te

melden, die ik hier kortheidshalve achterwege laten zal. Moeilijker

is het gesteld intussen met het verkrijgen van gegevens

betreffende 's mans familie of afkomst. In 1611 wordt te Lemgo

een vaandrig Frans Risewich genoemd, die daar soldaten

aanwierf namens hertog Jürgen van Lüneburg voor de oorlog

met Denemarken.

Maar zelfs de naam van de echtgenote van de ingenieur is

onbekend tot dusverre. De mogelijkheid is niet uitgesloten, dat

zij ergens in de Nederlanden woonachtig is gebleven. Toen hij

met haar trouwde, zal zij een weduwe geweest zijn, want Van

Rijswijck had een stiefzoon. Immers, toen hij in 1609 te Varenholz

terugkwam werd aldaar op 21 October geboekt: 21 Taler

für Wein geben, als Johan v. Ryswick mit dem Rittmeister seinem

Stiefsohn alhier angelangt", terwijl op 24/6 October 1609

vermeld werd : „Graf Hermann der junge Herr zur Lippe ein

andermal alhier wieder angelangt und mit etzlichen Raten nach

Petershagen ¹³⁾ gezogen und Johann v. Ryswick und gemelten

Rittmeister zu Dienst bei sich gehabt".

Tenslotte volge nog een korte nabeschouwing. Helaas viel uit

de kwartieren der linkerzijde op de steen enkel iets naders te

zeggen over het bovenste wapen uit de reeks : het wapen met

de palen en het helmteken met de boldragende armen. Helaas

ben ik, ook na veel vergelijkingen, er niet in geslaagd dit te

identificeren. Maar zelfs na identificatie zijn wij er nóg niet,

want dan blijft de vraag : was dit vrouwe-wapen nu dat van

Johan van Rijswijck's moeder, dan wel van zijn echtgenote ?

Bij deze problemen blijft het bovendien niet. Want ofschoon

op grond van zijn gevoerde wapen wel vaststaand is, dat Johan

van Rijswijck van Altena tot het adellijke geslacht van het gelijknamige

huis uit het Brabantse (voorheen Hollandse) dorp

van dien naam afkomstig zou zijn, de op zijn grafzerk uitgebeelde

kwartieren, al mogen deze dan ook aan geslachten behoren

van vrijwel uitsluitend Brabantse adellijke herkomst,

zeggen ons voorshands bedroevend weinig.... Een enkele alliantie

daaruit zou mogelijk van bewijs niet ontbloot zijn ¹⁴⁾

maar ten aanzien van de overigen tasten wij toch volledig in

het duister.

Zeer zou ik het daarom op prijs stellen, wanneer vooral onze

Brabantse medeleden en lezers hun aandacht aan deze moeilijke

vraagstukken zouden willen wijden, opdat de zo hoogst

belangrijke en ook interessante figuur, die Johan van Rijswijck

tot Altena was als Generaal der Fortificatiën, deze man van

internationale roep in zijn tijd, gelijk hij verdient te beter nog

aan de vergetelheid zal kunnen worden ontrukt.

Alkmaar, November 1966.

¹⁾ Commissieboeken 1525, fol. 124.

²⁾ Dr. H. Brugmans „Correspondentie van Robert Dudley", II, Utrecht

1931, blz. 128.

³⁾ „Nieuw Nederlandsen Biografisch Woordenboek", X, Leiden 1937,

kol. 865/6; F. A. J. Vermeulen „Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandsche

Bouwkunst", II, 's-Gravenhage 1931 blz. 425 met noot 6 en blz. 432.

⁴⁾ Dr. N. Japikse (voortgezet door H. H. P. Rijperman) „Resolutiën der

Staten-Generaal van 1576-1609", X, 's-Gravenhage 1930, blz. 156, 618, 627 en

642; XI, 's-Gravenhage 1941, blz. 138, 150, 275 en 529. — Zie nog 0. A. Feith

,,Wandelingen" in „Groningsche Volksalmanak" 1898, blz. 1 evv.

⁵⁾ „Resolutiën" a.v. XII, 's-Gravenhage 1950, blz. 113.

⁶⁾ In de „Resolutiën" a.v. XIII, 's-Gravenhage 1957 betreffende de periode

1604-1609 komt zijn naam niet meer voor.

⁷⁾ J.B. Rietstap "De WaPens van den Nederlandschen Adel", Groningen

1890, blz. 388, die dit wapen daar verklaart als te zijn dat van Rijswijck uit

Gelderland, gesproten uit Altena; het schild is rood, de zalmen zilver en de

kruisjes goud.

⁸⁾ Mogelijk uit de Brief van Paulus aan de Hebraeën 13 vs. 18?

PAVLVS-AD...... / . . . . . . FRIST-I....../ ME...... VONI..... ./VAN BETINGE.....

./EM-ET-BON..... ./CONSCIëN ....../

⁹⁾ Deze laatste twee letters in ligatuur.

¹⁰⁾ Boven de A. een dwarslijntje, derhalve ontwikkeld : „Anno".

¹¹⁾ A. Falkrnann „Geschichte Graf Simons VI. zur Lippe und seine

Zeit" III, Detmold 1902, S. 117, 299 sqq.

¹²⁾ Jetse Igges Follegae ondertrouwde te Leeuwarden 16 November

1594 Appelony Hendricxdochter. Hij als schansmeester en zijn vrouw voornoemd

kochten op 19 December 1694 een huis c.a. bij het Blokhuis aldaar

dat zij — hij was toen „WACHTMEESTER IN DE FORTRESSE BOERTANGE"

op 3 Juni 1597 verkochten, waarna hun namen daar nogmaals bij koop van

percelen aldaar te Leeuwarden genoemd worden op 18 Mei 1602 en 2 Mei

1609; in het eerste geval heet hij weer „SCHANSMEESTER". Als „INGENIEUR

VAN DEN GRAEF VAN DER LIPPE" kocht hij andermaal een huis en

hof te Leeuwarden op de Nieuweburen, Noordzijde, voor 2463 goudgulden

(proclam. 22/4-15/5; groot cons. 15/5. 1607, fol. 2⁴⁾; vriendelijke mededelingen

van de Heer W. Dolk te Leeuwarden.

¹³⁾ De residentie van de Bisschop van Minden. —. Graaf Herman was,

¹⁴ jaar oud voor zijn militaire opleiding naar Holland gezonden in de dienst

van Prins Maurits, waardoor hij Van Rijswijk zowel als diens stiefzoon dus

zeker wel gekend zal hebben.

¹⁵⁾ Bijvoorbeeld Pijlijzer — Van Boxtel; vgl. „De Brabantse Leeuw" X,

1961, blz. 69. — Zie mogelijk Collectie Mr. W. A. Baron van Spaen LaLecq,

Hoge Raad van Adel te 's-Gravenhage inventaris no. 182, tomus XVIII, fol.

163 sqq en „De Nederl. Leeuw" XLVIII, 1930 k. 287.